RẦY CHỔNG CÁNH CHÂU Á
Nếu bạn đã từng đi du lịch quốc tế đặc biệt là nhập cảnh vào Mỹ, bạn có thể nhận thấy rằng trước khi nhập cảnh vào một quốc gia nào đó, bạn thường phải điền vào mẫu đơn về việc bạn có mang theo bất kỳ nông sản nào hay đã ở bất kỳ trang trại nước ngoài nào trong chuyến đi của mình. Biện pháp phòng ngừa này là do nhiều loài thực vật và sâu bệnh xâm nhập có thể quá giang. Rầy chổng cánh châu Á (Diaphorina citri) là một loài dịch hại ngoại lai có khả năng lây lan nhanh chóng trên khắp Bắc Mỹ chỉ trong vài thập kỷ ngắn ngủi kể từ khi xuất hiện lần đầu vào cuối những năm 1990.
Rầy chổng cánh là một nhóm côn trùng ăn nhựa cây và chuyên sống trên một cây chủ duy nhất hoặc một họ cây chủ có quan hệ họ hàng gần. Như tên của nó, rầy chổng cánh châu Á tấn công các cây có múi. Chúng cũng là vật trung gian, hoặc vật mang mầm bệnh vi khuẩn vàng lá gân xanh cây có múi, huanglongbing (HLB). HLB còn được gọi là bệnh vàng lá gân xanh trên cây có múi. Cây bị nhiễm bệnh sẽ có biểu hiện vàng lá, ra quả còi cọc và cuối cùng chết sau một vài năm; Hiện nay chưa có phương pháp chữa trị nào tỏ ra dễ dàng và hiệu quả.
Cùng với đó, rầy chổng cánh châu Á và HLB là một số loài gây hại kinh tế nghiêm trọng nhất đối với những người trồng cam quýt thương mại trên toàn thế giới.
Rầy chổng cánh bị đưa vào danh mục kiểm soát chặt chẽ nhất bởi vì loài này có khả năng nhân lên mật số rất nhanh chóng và khi được mang tới những vùng đất mới nơi không có các loài thiên địch tự nhiên kiểm soát số lượng của chúng sẽ làm cho chúng phát triển không ngừng và nhân lên với một mật độ không kiểm soát. Điều này gây hại rất lớn cho mùa màng vì trong điều kiện mật độ lớn rầy có thể không chỉ gây hại cây có múi mà còn gây hại nhiều loài cây trồng khác nữa.
Tổng quan về Rầy chổng cánh Châu Á
Rầy chổng cánh Châu Á và bệnh HLB có mối quan hệ chặt chẽ đến từ các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới ở Nam Á, nơi có nguồn gốc lâu đời của cây có múi hay chính xác hơn chính là Trung Quốc. Rầy chổng cánh bắt đầu di cư và du nhập tới khắp các vùng trồng cây có múi trên toàn thế giới và rầy chổng cảnh châu Á lần đầu tiên được phát hiện ở Florida vào cuối những năm 1990. Hiện nay, những loài gây hại này có thể được tìm thấy ở hầu hết các vùng phía nam của lục địa Hoa Kỳ, Quần đảo Virgin thuộc Hoa Kỳ, Hawaii, Guam và bất kỳ vùng khí hậu ấm áp nào có trồng cam quýt. Nhiều loài thực vật thuộc họ Rutaceae và chi Citrus có thể bị nhiễm bệnh bao gồm lá cà ri, bưởi chùm, chìa vôi, chanh, cam, bưởi, quýt, là những loài ký chủ thường xuyên của rầy chổng cánh châu Á.
Gọi là rầy chổng cánh châu Á để phân biệt với rầy chổng cánh châu phi và là môi giới trung gian truyền bệnh huanglongbing chủng châu phi.
Rầy chổng cánh có thể bị xác định nhầm là rầy mềm nhưng thực ra chúng thuộc các họ phân loại khác nhau. Mặc dù rầy chổng cánh rất nhỏ, dài 3 – 4 mm, chúng trông giống như ve sầu thu nhỏ và sử dụng bước nhảy như một cách di chuyển chính nhưng chúng cũng có thể bay quãng đường ngắn. Con trưởng thành có thân và cánh đốm nâu. Chúng có thể trông như bụi vì cơ thể của chúng thường được bao phủ bởi chất tiết màu trắng như sáp và chúng sẽ để lại phân sáp trên các cây bị ảnh hưởng. Sâu non của rầy chổng cánh châu Á có màu vàng hoặc cam với mắt đỏ. Nhộng lớn dần lên theo từng giai đoạn phát triển của loài và đây là loài biến thái không hoàn toàn. Trứng dài khoảng 0,3 mm, hình quả hạnh và chuyển từ màu vàng nhạt sang màu cam khi chúng chuẩn bị nở.
Vòng đời của rầy chổng cánh
Mỗi con cái của loài rầy chổng cánh châu Á có thể đẻ 300-800 trứng trong đời và chúng sẽ đẻ trứng trên các chồi đang phát triển của cây có múi. Sâu non có năm tuổi và trưởng thành trong 15-47 ngày tùy thuộc vào các yếu tố môi trường. Do vòng đời ngắn và đẻ nhiều cho nên những loài gây hại này có thể có 9-10 thế hệ mỗi năm – chỉ chậm lại trong những tháng mùa đông hoặc mùa khô, những điều kiện này là không thuận lợi để rầy sinh trưởng và phát triển.
Môi trường sống của rầy chổng cánh châu Á
Rầy chổng cánh châu Á trưởng thành thường được tìm thấy với số lượng lớn ở mặt dưới của lá cây ký chủ của chúng. Chúng hoạt động mạnh nhất trong thời kỳ sinh trưởng của cây có múi. Con trưởng thành đẻ trứng trên chồi đang phát triển của cây có múi và gần những chiếc lá đang bung ra. Sâu non chỉ có thể sống sót khi trứng được nở ra gần các vị trí là nguồn thức ăn cho chúng này.
Gây hại của rầy chổng cánh châu Á
Rầy chổng cánh châu Á trưởng thành ăn lá mới phát triển của họ cây có múi. Chúng ảnh hưởng trực tiếp đến cây chủ bằng cách ăn các mô thực vật. Nhưng tai hại hơn, chúng là vật trung gian truyền bệnh cho vi khuẩn Huanglongbing (HLB) có thể gây chết cho cây. Khi rầy chổng cánh châu Á ăn cây có múi bị nhiễm bệnh, chúng cũng ăn vi khuẩn và giúp lây lan sang các cây khỏe mạnh khác. Trong khi có nhiều loài rầy có thể tìm thấy trên cây có múi, thì rầy chổng cánh châu Á là loài duy nhất có thể truyền HLB. Tất cả chỉ cần một vài con rầy là có thể hạ gục cả một cây khỏe mạnh.
Nhộng trích hút nhựa của các mô thực vật từ ngọn cây đang phát triển, lá non, thân mềm và hoa. Khi kiếm ăn, chúng cũng tiêm một chất độc từ nước bọt vào cây làm cho các ngọn mới của cây chủ bị biến dạng hoặc chết. Việc lá mới của cây có múi bị hư hại sẽ làm cây phát triển chậm lại. Một dấu hiệu nhận biết về những con nhộng này là cái ống xoăn, giống như sáp với một cái đầu củ chui ra từ phần phụ của cơ thể chúng mà chúng tạo ra để loại bỏ chất thải.
Cách Phòng trừ Rầy chổng cánh Châu Á
Rầy chổng cánh là mối nguy hại hàng đầu được kiểm soát chặt chẽ nhất đối với các ngành công nghiệp trồng cây có múi trên toàn thế giới chứ không riêng quốc gia nào. Tại Mỹ đã có nhiều nỗ lực cấp quốc gia và cấp tiểu bang để kiểm dịch và giám sát những loài gây hại này. Ví dụ, trên khắp tiểu bang California, HLB đã được ghi lại trong các khu dân cư và có nhiều PSA do tiểu bang sản xuất để giúp những người làm vườn tại nhà xác định và báo cáo vấn đề. Chưa có cách chữa khỏi bệnh HLB vì vậy cách duy nhất để quản lý bệnh là giảm số lượng và sự lây lan của rầy. Tuy nhiên trường đại học Florida đang đi đầu về các nghiên cứu về rầy chổng cánh và HLB và hứa hẹn sẽ có các phương pháp chữa bệnh trong tương lai gần.
Kiểm tra các ngọn cây có múi của bạn một cách cẩn thận và thường xuyên. Kiểm tra lá mới xẹp xuống và mặt dưới của các lá và cành non mới mềm. Rầy và nhộng rất nhỏ nên bạn có thể cần dùng kính lúp để kiểm tra cây của mình. Đặc biệt, hãy chú ý đến những ống sáp do nhộng rầy chổng cánh Châu Á tạo ra.
Kiểm soát hữu cơ hoặc hóa học
Người làm vườn tại nhà có thể sử dụng dầu làm vườn (dầu neem), xà phòng diệt côn trùng và pyrethrins nhưng thuốc phun phải tiếp xúc trực tiếp với rầy để có hiệu quả. Do rầy chổng cánh Châu Á có chu kỳ sống ngắn, nên các biện pháp phòng trừ này phải được phun 7-10 ngày một lần trong khi các lá mới đang trổ và đang phát triển. Các phương pháp này thường không hiệu quả bằng các biện pháp kiểm soát hóa học khác.
Có thể dùng thuốc xịt qua lá như Sevin và Malathion hoặc tưới đẫm đất bằng imidacloprid để chống rầy chổng cánh châu Á. Tuy nhiên, đây không phải là thuốc diệt côn trùng hữu cơ. Biện pháp điều trị hiệu quả nhất đối với rầy chổng cánh Châu Á là sự kết hợp giữa tưới đẫm đất và phun thuốc qua lá được các chuyên gia áp dụng.
Ngoài ra khi áp dụng các biện pháp hóa học thì cần phải tuân thủ các chỉ dẫn và hướng dẫn an toàn của nhà sản xuất cũng như thực hiện cách ly đầy đủ theo quy định.
Một số loại thuốc sau có thể được sử dụng, mọi người có thể tham khảo khi cần dùng:
permecide
Regent 800 WG
Fendona 10SC
Actara 25 WG
Gold fly 95 EC
Vì rầy kháng thuốc mạnh cho nên cần phải đổi thuốc thường xuyên trong quá trình phun tránh rầy kháng thuốc sẽ tốn kém và không hiệu quả.
Kiểm soát sinh học
Rầy chổng cánh châu Á có thiên địch bao gồm ấu trùng bọ xít, ấu trùng ong ký sinh, nhện, chim và bọ rùa. Tạo một môi trường trong vườn nhà của bạn để hỗ trợ các loài thiên địch có lợi này là một cách tốt để giúp giảm số lượng rầy chổng cánh, có thể sẽ không cần phải áp dụng các phương pháp hóa học.
Ở quy mô lớn hơn, một trong những biện pháp kiểm soát sinh học hứa hẹn nhất là Tamarixia radiata , một loài ong bắp cày ký sinh nhỏ. Những con ong bắp cày cái đẻ trứng của chúng bên dưới hoặc bên trong sâu non rầy chổng cánh châu Á và ấu trùng ong bắp cày đang phát triển sẽ ăn nhộng từ trong ra ngoài, để lại lớp vỏ “xác ướp” rỗng. Tại California, các nhà nghiên cứu từ Đại học California Riverside đã làm việc với Bộ Nông nghiệp và Thực phẩm California để nuôi và thả những con ong bắp cày này vào các khu dân cư của Nam California.
Cần biết rằng kiến ăn honeydew (chất thải của rầy chổng cánh, giống với hầu hết các loại rầy rệp khác) và các ống do nhộng rầy chổng cánh châu Á tạo ra và sẽ bảo vệ chúng để bảo vệ nguồn thức ăn này. Nếu bạn biết rằng ong bắp cày ký sinh đã được dịch vụ nông nghiệp địa phương thả trong khu vực của bạn, bạn sẽ cần phải kiểm soát số lượng kiến trong vườn của mình để duy trì hiệu quả của những con ong bắp cày này.
Phòng trừ rầy chổng cánh
Nếu bạn cho rằng cây họ cam quýt của mình có thể có các triệu chứng của HBL, bạn cần báo cho khuyến nông địa phương càng sớm càng tốt để được xét nghiệm mẫu lá.
Ngoài ra có các phương pháp canh tác có thể giúp phòng rầy chổng cánh hiệu quả, các bạn nên áp dụng trên vườn của mình.
-
Hạn chế có dại, làm cỏ vườn sạch sẽ sẽ khiến cho rầy không còn nơi trú ngụ trong cỏ mỗi khi phun thuốc.
-
Về sinh vườn sạch sẽ.
-
Cắt tỉa cành cây thông thoáng, loại bỏ các cành kém, cành già, cành không năng suất.
-
Phun thuốc mỗi đợt lộc non, chồi non của cây bắt đầu phát triển để bảo vệ chồi và lộc.
-
Thử treo các bẫy dính vào vàng xung quanh vườn để kiểm soát trưởng thành.
Trên đây là toàn bộ nội dung về rầy chổng cánh châu Á. Mong rằng các bác sẽ quản lý tốt môi giới này để không lây truyền Huanglongbing lên vườn cây của mình đặc biệt là thủ phủ cây có múi vĩnh long và các vùng lân cận. Chúc mọi người thành công.
Ma Quang Hiệp
Pleiku, 2022